سید جمال الدین اسد آبادی

 

سیدجمال الدین اسد آبادی رهبر مقاومتی

سیدجمال الدین اسد آبادی که در زمان حیات خود با اندیشه های درخشانش چون چراغی فرا راه ملت های مسلمان بود، اکنون آرامگاهش چون نگینی در میان دانشگاه شهر کابل می درخشد.

سیدجمال الدین اسدآبادی را می توان از سردمداران این نهضت دانست و شاید بتوان وی را آغازگر نهضت بیداری اسلامی در جهان اسلام دانست.

دوران کودکی سیدجمال الدین

در خصوص زادگاه سیدجمال الدین بعضاً موارد مورد اختلافی مطرح می شود گمان می رود که سیدجمال الدین صلاح نمی دانسته کسی به هویت وی پی ببرد، به طوری که گاهی به جای اسدآبادی، نام خود را اسعدآبادی نیز امضا می کرد.

«محمد عبده» که یکی از شاگردان سیدجمال الدین و مترجم کتاب «نیچریه» وی به زبان عربی است، در مقدمه ترجمه کتاب می نویسد: «سید جمال الدین ایرانی بود، ولی به 2 علت خود را افغانی معرفی می کرد: اول اینکه بتواند در کشورهای عربی خود را سنی معرفی کند و به اهدافش برسد، دوم اینکه خود را از دست مقررات سختی که دولت ایران برای اتباع خود در خارج قرار داده بود، برهاند.»

از نخستین سال های زندگی سید جمال الدین اسدآبادی اطلاعات دقیقی در دست نیست اما از برخی منابع تاریخی چنین بر می آید که وی از 8 سالگی به مدت 10 سال به فراگیری علوم اسلامی از ادبیات عرب، تاریخ، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و کلام و علوم نقلی از منطق و حکمت پرداخت.

وی در سن نوجوانی عازم «نجف» شد تا از درس علمایی چون «شیخ مرتضی انصاری» بهره جوید، همچنین از اساتید دیگر وی در نجف می توان به «ملا حسین قلی همدانی» اشاره کرد.

اولین سفر سید

سیدجمال الدین در 18 سالگی راهی هندوستان شد و برای نخستین بار به یک کشور بیگانه قدم گذاشت و در آن جا علوم ریاضیات را به شیوه امروزی آن فرا گرفت و علوم و فلسفه نوین غرب را نیز در شهرهای هندوستان آموخت.

آشنایی سید جمال با دانش جدید و مشاهده چپاول استعمارگران انگلیسی در هندوستان و دیگر کشورهای جهان در زندگی و اندیشه سید جمال در پیکار با اوضاع نابسامان اجتماعی مسلمانان نقش بسزایی داشت. سید در سال 1273 هجری قمری راهی خانه خدا شد و پس از زیارت راهی افغانستان شد. ورود سید به افغانستان همزمان با جنگ های خانگی در دربار «امیر دوست محمدخان» بود. سید پس از ورود به کابل در شمار رجال دوست محمدخان حاکم وقت افغانستان درآمد و آموزش «محمداعظم خان» فرزند امیر به او سپرده شد.

 

سید جمال در افغانستان در پی وحدت خانواده حاکم بود و می دانست که استعمارگران انگلیسی بیشترین بهره را از این اختلافات می برند.

سید پس از چند سال اقامت در افغانستان دوباره راهی عربستان شد و از آنجا به هند و مصر و ترکیه سفر کرد و می توان گفت که بیشتر عمر سید جمال در سفر گذشت و با سری که سودای اسلام حقیقی داشت از شرق به غرب و از غرب به شرق می رفت.

ملاقات های سید جمال با ناصرالدین شاه و اخراج از ایران

سید پس از سفرهای متعدد به ایران بازگشت و چند بار با ناصرالدین شاه ملاقات کرد و از ضرورت قانون با وی سخن گفت، ولی شاه سخنان او را نپسندید و پس از مدتی دستور اخراج او از ایران را صادر کرد.

سید به روسیه نیز سفر کرد و در برخی از منابع آمده است که هدف از این سفر اتحاد روسیه با مسلمانان بر ضد سیاست استعماری انگلیس بود. وی پس از روسیه راهی آلمان شد و در مونیخ با ناصرالدین شاه که برای دیدار از نمایشگاه بین المللی «مونیخ» آمده بود دیدار کرد. ناصرالدین شاه در این ملاقات ضمن پوزش از رفتار گذشته خود از سیدجمال دعوت کرد که بار دیگر به ایران بازگردد. سید پس از مدتی دوباره راهی ایران شد اما باز هم بی پروا از مقامات حکومتی انتقاد کرد و بازهم مورد خشم شاه قرار گرفت.

 

تحصن سید جمال در حرم حضرت «عبدالعظیم»

پس از 3 ماه شاه فرمان داد که سید از تهران به قم برود، اما وی به شهر ری و حرم حضرت عبدالعظیم رفت و در آنجا به مدت 7 ماه متحصن بود تا اینکه مأموران شاه در جمادی الاولی 1308 او را از حرم بیرون کردند.

در هنگام بیرون کردن او از حرم، مأموران فریاد بر آورند که او سید نیست و اسلام او نیز مشکوک است و سید را در بازار شهرری با سرو پای برهنه بر قاطری نشانده و او را در سرمای زمستان به سوی مرز عثمانی در «خانقین» حرکت دادند.

آخرین سفر

سید مدتی در بصره و بغداد بود و سر انجام راهی استامبول شد و در آنجا نیز همیشه بر علیه سیاست های استعماری بیگانگان و حاکمان دست نشانده مبارزه می کرد.

در سال 1313 هجری قمری ناصرالدین شاه به ضرب گلوله «میرزا رضای کرمانی» که از شاگردان سید جمال بود از پای در آمد و پس از اقرار میرزا رضا به اینکه به فرمان سید جمال الدین شاه را کشته، دولت ایران از دولت عثمانی خواست که سیدجمال را تحویل ایران بدهند.

اما تسیلم سید برای دولت عثمانی بسیار مشکل بود، زیرا از طرفی سید خود را افغانی معرفی کرده و از طرف دیگر خود دولت عثمانی از سید دعوت کرده بود و همچنین آوازه سید جمال در میان کشورهای اسلامی پیچده بود.

سر انجام دولت عثمانی نه او را تحویل دولت ایران داد و نه او را آزاد گذاشت، بلکه به گفته برخی از منابع دولت عثمانی او را مسموم کرد و وی در تاریخ 18 اسفندماه 1257 خورشیدی در سن 60 سالگی در استامبول درگذشت.

 

آرامگاه سیدجمال الدین اسدآبادی در دانشگاه کابل

بنا به درخواست دولت افغانستان مبنی بر انتقال کالبد او، این درخواست از سوی دولت عثمانی مورد قبول واقع شد و در سال 1284 پیکر سید جمال الدین از استانبول به کابل منتقل شد و در دانشگاه کابل دفن شد که با دفن تابوت او در این محل، نام «دارالفنون» را بر آنجا گذاشتند و در زمان سلطنت «محمدظاهرشاه» در سال 1311 سازه بلندی از سنگ آبنوس سیاه بر بالای آن نصب شد.

 

وحدت به جای ابهام

در پیوند سید و خانواده اش با اسدآباد همدان تردیدی نیست، با این همه این پرسش پیش می آید که از چه رو سید خود را افغان معرفی می کرد؟

ملک الشعرای بهار درخصوص ملیت سیدجمال گفته است که مهم آنست که مردمان 2 کشور میراثی مشترک را بر شانه می برند و دارای نژاد و فرهنگی یگانه اند و در پرتو چنین نگرشی و بی آنکه در پی داوری درباره ملیت سید جمال بر آییم، باید این را بپذریرم که انگیزش سید برای پوشیده داشتن ملیتش همانا تلاش پیگیر و خستگی ناپذیر او برای اتحاد ملل اسلامی و نیز وحدت میان شیعیان و اهل سنت بوده است.

از افکار و اندیشه های سید جمال و از سفرهای طولانی و بلند مدتی که به برخی از کشورهای اسلامی داشته است می توان به هدف بنیادی او پی برد. او در ایران برای رهایی ایرانیان از زیر یوغ حکومت استبدادی کوشید، در افغانستان برای متحد ساختن مردم آن دیار از هیج تلاشی دریغ نورزید و در مصر، هند و ترکیه نیز برای سربلندی آن ملت ها تلاشی همه جانبه داشت.

 

بازگشت به اسلام نخستین

شعار اصلی سید جمال در تمامی کشورهای اسلامی، بازگشت به اسلام نخستین و زدایش و پیرایه ها از ساحت دین مقدس اسلام بود.

سید جمال الدین اسدآبادی بی گمان سلسله جنبان این نهضت بود و نقش ارزنده ای در بیدار سازی بخش وسیعی از جهان اسلام داشت.

نهضت سید جمال از طرفی به اصلاح و فکر اندیشه دینی در میان مسلمانان نظر داشت و از طرفی به فکر احیای نظام اجتماعی و سیاسی در کشورهای اسلامی بود.

از نظر سید جمال بزرگترین مشکل جهان اسلام تفرقه میان مسلمانان تحت عناوین نژاد، مذهب و زبان بود. وی بر این باور بود که نفوذ عقائد و باورهای خرافی در اندیشه مسلمانان و دور افتادن آنها از اسلام نخستین و جهالت و بی خبری آنها از دانش های نوین بشری، باعث نفوذ استعمار غرب و چپاول سرمایه های فکری و طبیعی مسلمانان شده است.

استبداد و ستم حاکمان و فرمانروایان سرزمین های اسلامی مشکل دیگر جهان اسلام بود که سید جمال از آن رنج می برد و تا آخر عمر برای رفع ستم حاکمان اسلامی از هیچ کوششی دریغ نورزید.

وحدت مسلمین

در زمینه وحدت مسلمین نیز مقصود او هیچگاه از وحدت، یکی کردن مذاهب نبود، بلکه بر این باور بود که مسلمانان باید با تکیه بر مشترکات اسلامی در مقابل جبهه استعمار و در مقابل دشمن واحد، جبهه دینی و سیاسی ایجاد کنند.

سید جمال به پیامدهای استبداد سیاسی در فکر، روح، فرهنگ و باورهای ملت های اسلامی و از بین بردن سرمایه های معنوی و مادی ایشان واقف بود و می گفت: «حاکم مستبد ملت را از بین تصرفات خود در پرتگاه تباهی سقوط می دهد و پرده جهل بر چشمان آنان می افکند و قوی بر حقوق ضعیف غلبه پیدا می کند، نظام مختل و اخلاق فاسد می شود و صدای ملت را کسی نمی شنود و ناامیدی چیره می شود.